ارائه مدل مدیریت بحران (بلایای طبیعی) در ایران

رویکرد جهانی طی چند دهه گذشته، به سوی یافتن راهکارهایی برای کاهش خطرهای ناشی از بلایای طبیعی بوده است. این سرزمین سپنتا، ایران، که شوربختانه بر کمربند لرزه ای آلپ- هیمالیا خفته و بلایای مختلفی را تجربه کرده، با تاخیر، اما حرکت خویش را آغاز نموده است. لزوم اتخاذ اقدامی عاجل که خلاء موجود در چرخه مدیریت بحران را آشکار سازد و راهکارهای مناسب و کاربردی برای سیاست گذاری نهادها و موسسات ذیربط ارائه دهد، بیش از پیش آشکار گردیده است. صاحبنظران، اهمیت مدل مدیریت بحران را به عنوان مبنایی برای تشخیص عناصر مهم بحران و کمک به ساده سازی پیچیدگی های آن، فهم بهتر شرایط و تکمیل فرایند برنامه ریزی،سنجش پذیر کردن رویدادهای حادثه و دستیابی به فهمی مشترک که موجب یکپارچگی فعالیت ها می گردد به خوبی درک کرده اند. پژوهش حاضر در پی دستیابی مدل برای مدیریت بحران این سئوالات را مطرح می کند که: مدل جامع مدیریت بحران(بلایای طبیعی) در ایران چیست؟ اجزا آن کدامند؟ و روابط بین این اجزا چگونه است؟ در پاسخ به این سئوالات از روش تحقیق کیفی « نظریه برخاسته از داده ها» استفاده شده است. ماحصل خرد جمعی مطلعین کلیدی و استنباط پژوهشگر بر این مهم استوار گردید که پارادایم سنتی و تئوری کلاسیک مدیریت، نقطه عزیمتی باشد به پارادایم جدید و حرفه ای که علاوه بر توشه هایی که از پارادایم پیشین اندوخته است، از مواهب نظریه های سیستمی، اقتضایی و آشفتگی نیز استفاده شود. هفت مفهوم به هم مرتبط که مدل جامع مدیریت بحران را معنا می بخشد، تلاشی برای گذار از پارادایم سنتی به پارادایم حرفه ای می باشد. بهره گیری از رویکرد سیستمی، برآوردگار نگاه همه جانبه ای است که بخشی نگری را به یک سو می نهد، هماهنگی و انسجام بین طبقات و مفاهیم را امکان پذیر می سازد و تاکید می ورزد که مراحل پیشگیری و کاهش خطر، آمادگی ، مقابله و بازتوانی و بازسازی از یکدیگر تاثیر می پذیرد. کیفیت و نحوه مدیریت هر مرحله ، مراحل دیگر را نیز متاثر می سازد. وجود شبکه ای برای تسهیل ارتباطات، به عنوان حلقه مفقوده اکثر مدل های مدیریت بحران، موجب فائق آمدن بر مشکلاتی نظیر: نظارت کلی و دینامیک حوادث، جمع آوری و یکپارچه سازی داده های توزیع شده، ارتباطات و تشریک مساعی، بررسی کلی تغییرات محیطی و مشارکت در تصمیم گیری برای مدیریت حوادث می باشد. اتخاذ رویکردهای چند گانه و توجه به شرایط محیطی و سطوح مختلفی که مدیریت بحران در آن فعالیت می کند، تلاشی است برای برون رفت از سطحی نگری و بر گرفتن نگاهی جامع و ژرف در پدید آوردن مدلی جامع. ارزیابی در رویکرد سیستمی عملکرد را با اهداف گره می زند و هر گونه انحراف را مشخص می سازد اما آنچه که مهم است توانایی سیستم در کنترل انحرافات و اصلاح آنهاست. رویکرد پیش کنشی دومین مفهوم یا طبقه از طبقات هفت گانه است که مدل را تشکیل می دهد و مدیران بحران را به گذار از رویکرد واکنشی به رویکرد پیش کنشی فرا می خواند. در رویکرد اول پس از وقوع یک حادثه، منابع فراهم آمده و تاکتیک های مقابله به مرحله اجرا در می آید. این رویکرد اجتناب ناپذیر است اما در اسرع وقت باید رویکرد دوم در دستور کار قرار گیرد، در این حالت پس از وقوع حادثه، اهداف و استراتژی ها و تاکتیک ها تعیین و منابع مورد نیاز فراهم می شود. برنامه ریزی مهمترین فعالیتی است که رویکرد پیش کنشی را حمایت می کند و از برنامه های کلان راهبردی تا برنامه عملیاتی را شامل می شود. تعیین ساختار و تشکیلات مدیریت بحران تابعی است از مبانی تئوریک، اعتقاد به پارادایم سنتی که بر تئوری های کلاسیک مدیریت اتکا دارد و موجب پدید آمدن ساختاری با همان مبانی فکری می شود و پارادایم حرفه ای که بر اساس تئوری عمومی سیستم ها ، تئوری اقتضایی و تئوری بی نظمی یا آشفتگی بنا شده است و ساختار و تشکیلات خاص خود را می طلبد. پارادایم دوم در بسیاری از کشورها و از جمله کشور ما مورد غفلت واقع شده است. هسته مرکزی یا سامانه ملی مدیریت بلایا، مرکز ثقل تشکیلاتی است که با بهره گیری از روابط عمومی، سامانه هماهنگی بین سازمانی و سامانه مدیریت حوادث و اتکا بر ارتباطات و هماهنگی، مدیریت جامع بحران را شکل می بخشد. شواهد نشان می دهد که تشکیلات و ساختار اداری به تنهایی نتوانسته است بحران را مدیریت کند، به همین دلیل در مدل ارائه شده با مفهومی به نام جامعه محوری بر، تاب آوری، مشارکت محوری، خود امدادی و شناخت گستری تاکید می شود. در پنجمین مفهوم و طبقه از مدل بر قانون محوری و پاسخگویی تاکید می شود. قوانین در قالب خط مشی ها، قوانین و مقررات، آیین نامه ها، موافقت نامه ها و سایر اشکال عینیت می یابند و سعی بر این است که قانون از شمولیت کافی برای در بر داشتن تمام موارد لازم برخوردار باشد. پاسخگویی مکملی برای قانون محوری به شمار می رود. تأکید مطلعین کلیدی بر عناصری چون تجربه دانش و تحصیلات ، موجب پدید آمدن طبقه ای دیگر تحت عنوان و دانش محور و حرفه ای گردید تا تأکیدی باشد بر بهره گیری از آموزه های مدیریت دانش، توجه به مدیریت بحران به عنوان یک حرفه و توسعه توانایی های مدیریتی که در راستای تحقق همین مفهوم می باشند. هفتمین و آخرین طبقه از مدل مدیریت بحران تلاشی است برای پاسخ به یکی از نقدهای واردبر مدیریت بحران که همانا بی توجهی به کشف آینده است. راهکارهایی نظیر شناسایی بلایای آینده، چالش های پیش روی برنامه ریزان و مدیریت بحران، ارتقاء و توسعه بهبود پذیری، رهبری آینده و بهره گیری بهنگام و به روز از فن آوری اطلاعات بر این خواسته جامه عمل می پوشاند. کلیدواژه: مدیریت بحران، نظام مند و سیستمی، پیش کنشی، تشکیلاتی و ساختارمند، جامعه محور، قانون محور و پاسخگو، توسعه آینده نگر، دانش محور و حرفه ای